"...หลักสำคัญว่าต้องมีน้ำบริโภค น้ำใช้ น้ำเพื่อการเพาะปลูก เพราะว่าชีวิตอยู่ ที่นั่ง ถ้ามีน้ำคนอยู่ได้ ถ้าไม่มีน้ำคนอยู่ไม่ได้ ไม่มีไฟฟ้าคนอยู่ได้ แต่ถ้า มีไฟฟ้าไม่มีน้ำคนอยู่ไม่ได้..." (พระราชดำรัส พระราชทาน แก่ผู้อำนวยการ สำนักงานคณะกรรมการพิเศษเพื่อประสานงาน โครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ และคณะฯ ณ สวนจิตรลดา ๑๗ มีนาคม ๒๕๒๙)

แนวพระราชดำริเกี่ยวกับการพัฒนาแหล่งน้ำ หรือพระบรมราโชบายของพระบาทสมเด็จพระอยู่หัว ในการดำเนินโครงการพัฒนาแหล่งน้ำอันเนื่องจากพระราชดำริ ที่พระราชทานแก่หน่วยงานต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องสำหรับใช้เป็นแนวทางปฏิบัติ หรือนำไปพิจารณาดำเนินการเป็นหลายประการเป็นต้นว่า

(๑) ควรรีบดำเนินการสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ ในพื้นที่ที่เหมาะสมและราษฎรยังไม่ได้บุกรุกเข้าไปทำกิน รวมทั้งควรเร่งรีบสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดเล็ก เพื่อเป็นการแก้ปัญหาเฉพาะหน้าไปพร้อมกันด้วย โดยทรงเน้นที่จะให้ราษฎรได้มีส่วนร่วมทำงานกับรัฐบาล พร้อมทั้งช่วยเหลือเกื้อกูลกันเองในสังคมของตน และช่วยกันดูแลรักษาสิ่งก่อสร้างเหล่านั้นต่อไป ด้วยความรู้สึกเป็นเจ้าของร่วมกัน
(๒) บริเวณต้นน้ำลำธาร ควรพิจารณาสร้างฝายเก็บกักน้ำเป็นชั้น ๆ ตามความเหมาะสม แล้วต่อท่อชักน้ำจากหนือฝายไปสู่พื้นที่ โดยการใช้วัสดุที่หาได้ในท้องถิ่น เช่น ไม้ไผ่ เพื่อกระจายน้ำจากฝายไปสร้างความชุ่มชื้น งอกงามให้แก่ป่าไม้ อันจะยังผลให้ป้องกันไฟป่าฤดูแล้วได้อีกทางหนึ่งด้วย แม้การระบายน้ำออกจากพื้นที่ลุ่ม เพื่อช่วยให้การเพาะปลูกได้ผลดีในหลายพื้นที่ ก็เป็นผลมาจากพระราชดำริที่ได้ทรงพระกรุณาพระราชทาน

(๓) พระราชดำริที่สำคัญอีกประการหนึ่ง ที่เรียกว่า "ทฤษฎีใหม่" โดยการนำเอาแหล่งน้ำมาไว้ในพื้นที่เพาะปลูกของเกษตรกร กล่าวคือ แบ่งพื้นที่ออกเป็น ๓๖ ส่วน ส่วนที่หนึ่งเป็นแหล่งน้ำ ขุดสระเก็บน้ำไว้ใช้ในการเกษตรและเลี้ยงปลา ส่วนที่สองปลูกข้าวส่วนที่เหลือปลูกพืชไร่ พืชสวนผัก เลี้ยงสัตว์ ด้วยวิธีการจัดสรรที่ดินให้เหมาะสมกับการทำการเกษตรแบบผสมผสาน เพื่อให้เกษตรกรมีรายได้ตลอดทั้งปี ซึ่งได้ดำเนินการอย่างแพร่หลายในปัจจุบัน

แบบจำลอง "ทฤษฎีใหม่ พื้นที่ ๑๕ ไร่"
สูตร ๓๐-๑๐-๓๐-๓๐ คือ ๓๐% ขุดสระ ๑๐% สร้างบ้าน
และสิ่งอำนวยความสะดวก ๓๐%+๓๐% เพาะปลูก

โครงการพัฒนาแหล่งน้ำเพื่อการเกษตร อันเนื่องมาจากพระราชดำริ สามารถให้ประโยชน์แก่เกษตรกรและประเทศชาติเป็นส่วนรวม ทั้งในระยะสั้นและระยะยาว โดยสรุปดังนี้

๑. พื้นที่เพาะปลูกจำนวนมากในเขตโครงการพัฒนาแหล่งน้ำเพื่อการเพาะปลูก อันเนื่องมาจากพระราชดำริ มีน้ำอย่างอุดมสมบูรณ์ทำการเพาะปลูกได้ทั้งฤดูฝนและฤดูแล้ง ช่วยให้ราษฎรในท้องที่ต่าง ๆ ซึ่งแต่เดิมทำการเพาะปลูกไม่ค่อยได้ผล แม้กระทั้งการทำนาปี ส่วนในฤดูแล้งทำการเพาะปลูกไม่ได้เลย เนื่องจากขาดแคลนน้ำเพราะต้องอาศัยน้ำฝนเป็นหลัก สามารถทำการเพาะปลูกในฤดูฝนได้ผลิตผลมากขึ้น และมีความแน่นอน นอกจากนั้นยังมีน้ำให้ทำการเพาะปลูกในฤดูแล้งได้อีกด้วย เป็นการช่วยให้เกษตรกรมีรายได้มากขึ้น

๒. ในท้องที่บางแห่งซึ่งเป็นพื้นที่เคยมีน้ำท่วมขัง จนไม่สามารถใช้ทำการเพาะปลูกได้หรือทำการเพาะปลูกไม่ได้ผลดีเท่าที่ควร โครงการระบายน้ำออกจากพื้นที่ลุ่มอันเนื่องมาจากพระราชดำริ ได้ช่วยให้พื้นที่ต่าง ๆ เหล่านั้นสามารถใช้ทำการเพาะปลูกอย่างได้ผล ได้ผลผลิตสูงขึ้นและมีความแน่นอนราษฎรมีรายได้เพิ่มขึ้น สำหรับโครงการระบายน้ำออกจากพื้นที่ขอบพรุ อันเนื่องมาจากพระราชดำริเพื่อให้พื้นที่ขอบพรุแห้งลงและสามารถจัดสรรให้ราษฎรที่ไม่มีที่ดินเป็นของตนเองเข้าทำกินได้ เป็นการช่วยให้ราษฎรมีที่ทำกินเป็นหลักแหล่งไม่ไปบุกรุกทำลายป่าหาที่ทำกินแห่งอื่น ๆ ต่อไป ซึ่งเป็นการช่วยรักษาป่าไม้อันเป็นทรัพยากรธรรมชาติของชาติไว้ได้ส่วนหนึ่ง

๓. โครงการพัฒนาแหล่งน้ำอันเนื่องมากจากพระราชดำริได้มีการก่อสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดต่าง ๆ ไว้เป็นจำนวนมาก ซึ่งอ่างเก็บน้ำเหล่านั้นทางกรมประมงได้นำพันธุ์ปลาและพันธุ์กุ้งไปปล่อยไว้ทุกอ่างตามความเหมาะสม และอ่างเก็บน้ำใดที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินทอดพระเนตรโครงการ จะทรงปล่อยพันธุ์ปลา และอาจจะมีพันธุ์กุ้งด้วยเกือบทุกครั้ง ทำให้ราษฎรตามหมู่บ้านที่อยู่ใกล้เคียงกับอ่างเก็บน้ำต่างๆ นอกจากจะมีอาหารปลาและกุ้งสำหรับบริโภคภายในครอบครัวแล้ว ราษฎรบางรายอาจจะมีเหลือนำไปขายเป็นรายได้เสริมหรือรายได้หลักให้กับครอบครัวอีกด้วย

๔. โครงการพัฒนาแหล่งน้ำเพื่อการเพาะปลูกอันเนื่องมาจากพระราชดำริ ในการจัดหาน้ำสนับสนุนราษฎรชาวไทยภูเขาเผ่าต่าง ๆ ให้มีพื้นที่ทำกินเป็นหลักแหล่ง โดยมีน้ำสำหรับทำการเพาะปลูกไม้ผลเมืองหนาว และพืชเมืองหนาว รวมทั้งการปลูกข้าวไร่เพื่อทดแทนการบุกรุกทำลายป่าบริเวณต้นน้ำลำธาร สำหรับทำไร่เลื่อนลอยและปลูกฝิ่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งในพื้นที่ภาคเหนือนั้น จะช่วยรักษาพื้นที่ป่าไม้บริเวณต้นน้ำลำธาร ซึ่งเป็นทรัพยากรธรรมชาติอันมีค่าของชาติไว้และเป็นการกำจัดแหล่งผลิตฝิ่นภายในประเทศซึ่งเป็นนต้นตอของ ยาเสพติดของประเทศพร้อมกันไปด้วย

๕. โครงการพัฒนาแหล่งน้ำเพื่อการรักษาต้นน้ำลำธาร อันเนื่องมาจากระราชดำริโดยการสร้างฝายเก็บกักบริเวณต้นน้ำลำธารเป็นชั้น ๆ พร้อมระบบกระจายน้ำจากฝายต่าง ๆ ไปสู่พื้นที่สองฝั่งของลำธารทำให้พื้นดินสองฝั่งลำธารชุ่มชื้น และป่าไม้ตามแนวสองฝั่งลำธารเขียวชอุ่มตลอดปี ลักษณะเป็นป่าเปียกสำหรับป้องกันไฟป่าเป็นแนว ๆ กระจัดกระจายไปทั่วบริเวณต้นน้ำลำธารซึ่งเป็นทรัพยากรของชาติให้ได้ผลอย่างสมบูรณ์ไว้ต่อไป

| สรรพศิลปศาสตราธิราช | สาขาส่งเสริมการเกษตร |