พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชดำริในการจัดตั้งโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป มิได้มีวัตถุประสงค์ในการแปรรูปผลผลิตเพื่อแสวงหากำไรดังเช่นโรงงานทั่วไป แต่เพื่อส่งเสริมให้เกษตรกรมีรายได้อย่างเต็มเม็ดเต็มหน่วย ควบคู่ไปกับการพัฒนาชุมชน นับเป็นพระปรีชาญาณในการอาศัยอุตสาหกรรมเกษตรช่วยพัฒนาความเป็นอยู่ของประชาชนให้ดีขึ้น โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปที่ทรงจัดตั้งขึ้นนี้จะเป็นส่วนหนึ่งของชุมชน มีกิจกรรมทางด้านสังคมต่าง ๆ ที่ตอบสนองความต้องการของชุมชนที่โรงงานนั้น ๆ ตั้งอยุ่ ดังนั้นในการจัดตั้งโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป จึงมักจะเป็นการจัดตั้งโรงงานควบคู่ไปกับกลุ่มสหกรณ์การเกษตร สถานีอนามัยและหน่วยงานอื่น ๆ
การจัดตั้งโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปขึ้นเป็นครั้งแรกนั้น เริ่มที่อำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่ มีสาเหตุเนื่องมากจากชาวเขาในโครงการเกษตรที่สูงประสบปัญหาในการหาตลาดรับซื้อผลิตผล ทั้งนี้เนื่องจากสถานที่เพาะปลูกของชาวเขาอยู่ห่างไกลจากตัวเมือง พ่อค้าที่มารับซื้อผลผลิตจึงสามารถกดราคาได้ตามใจชอบ ประกอบกับในบางช่วงฤดูจะมีผลผลิตที่ล้นตลาดหรือบางครั้งอาจไม่ได้ขนาดที่เหมาะสมสำหรับการนำมาจำหน่ายสด มีผลผลิตการเกษตรที่ต้องสูญเสียไปโดยเปล่าประโยชน์เป็นจำนวนมาก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจึงได้ทรงพระราชทานทุนทรัพย์ให้สถาบันค้นคว้าและพัฒนาผลิตภัณฑ์อาหารสำเร็จรูป มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ และภาควิชาวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีการอาหาร คณะเกษตร (ปัจจุบันสังกัดคณะอุตสาหกรรมเกษตร) มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ จัดตั้งโรงงานแปรรูปอาหารจากผลิตผลที่ได้จากชาวเขา เพื่อช่วยในการพยุงราคาผลผลิตและป้องกันการเอาเปรียบจากโรงงานอื่น

การดำเนินงานของโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปมีแนวทางดังนี้ คือ
๑.  ส่งเสริมการปลูกพืชในระบบเกษตรเพื่ออุตสาหกรรม สร้างความพร้อมด้านเกษตรอุตสาหกรรมให้เกิดในพื้นที่ชนบท
๒.  แปรรูปผลิตผลเกษตรในพื้นที่ชนบท
๓.  สร้างตลาดรองรับผลิตผลเกษตรและผลิตภัณฑ์แปรรูปที่แน่นอน
๔.  พัฒนาทรัพยากรมนุษย์ในพื้นที่ชนบทที่เกี่ยวข้อง ทั้งด้านเกษตร ด้านการผลิต และด้านการจัดการ


โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปมีทั้งหมด ๕ แห่งคือ
๑.  โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป ตำบลแม่งอน อำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่
๒.  โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป ตำบลป่าซาง อำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย

๓.  โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป ตำบลเต่างอย อำเภอเต่างอย จังหวัดสกลนคร
๔.  โรงงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป ตำบลโนนดินแดง อำเภอละหานทราย จังหวัดบุรีรัมย์
๕.  โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ จังหวัดเชียงใหม่
ในระยะแรกของการจัดตั้งนั้น โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปเหล่านี้ ถือเป็นส่วนหนึ่งของโครงการสองโครงการ คือ โครงการหลวง และโครงการพัฒนาตามพระราชดำริ โดยโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปในภาคเหนือ เป็นส่วนหนึ่งของโครงการอาหารสำเร็จรูปในพระบรมเดชานุเคราะห์ชาวเขา ภายใต้ความควบคุมของม.จ. ภีศเดช รัชนี ส่วนโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เป็นส่วนหนึ่งของโครงการพัฒนาตามพระราชดำริ ภายใต้ความควบคุมของ ม.จ.จักรพันธ์เพ็ญศิริ จักรพันธ์


สำหรับรายละเอียดของโรงงานต่าง ๆ มีดังนี้

โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป ตำบลแม่งอน อำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่

การดำเนินงานโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปแห่งนี้ เป็นลักษณะการพัฒนาชนบท โดยสถาบันค้นคว้าและพัฒนาผลิตภัณฑ์อาหารสำเร็จรูป มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ซึ่งขณะนั้นมีศาสตราจารย์ อมร ภูมิรัตน เป็นผู้อำนวยการ ได้รับสนองพระบรมราชโองการจัดตั้งโรงงานแห่งนี้ขึ้นเป็นแห่งแรก ภายใต้การควบคุมของ ม.จ.ภีศเดช รัชนี โดยเริ่มดำเนินการเมื่อวันที่ ๑๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๑๕ โรงงานแห่งนี้รับซื้อผลผลิตจากเกษตรกรอำเภอฝาง และอำเภอแม่อาย จังหวัดเชียงใหม่ โรงงานแห่งนี้ผลิตน้ำมะเขือเทศเข้มข้น และผไม้เมืองหนาวบรรจุกระป๋องเป็นผลิตภัณฑ์หลัก นอกเหนือไปจากการแปรรูปอาหารแล้ว โรงงานแห่งนี้ยังมีการส่งเสริมให้ทั้งชาวเขาและชาวบ้านปลูกพืชในระบบเกษตรอุตสาหกรรมหลังจากที่มีการส่งเสริมอยู่หลายปี ท้องที่บริเวณนี้เริ่มมีการพัฒนาเข้าสู่ระบบอุตสาหกรรมขนาดเล็ก และอุตสาหกรรมชนบท ได้มีเอกชนเริ่มเข้าไปตั้งโรงงานในหมู่บ้านและพื้นที่ใกล้เคียง นับว่าการดำเนินงานของโรงงานแห่งนี้ประสบผลสำเร็จเป็นอย่างดี

โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป ตำบลป่าซาง อำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย

โรงงานแห่งนี้จัดตั้งขึ้นเมื่อวันที่ ๒๔ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๑๖ โดยมี ม.จ.ภีศเดช รัชนี และศาสตราจารย์อมร ภูมิรัตน ผู้อำนวยการสถาบันค้นคว้าและพัฒนาผลิตภัณฑ์อาหารสำเร็จรูป มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ เป็นผู้รับสนองพระบรมราชโองการจัดตั้งโรงงานแห่งนี้ขึ้น เพื่อเป็นหน่วยรับซื้อผลผลิตจากเกษตรกร จากหมู่บ้านแม้ว กระเหรี่ยง มูเซอ อีก้อ และเย้า ซึ่งได้รับการส่งเสริมให้ปลูกผัก ผลไม้ และถั่ว ตลอดจนรับซื้อผลผลิตท้องถิ่นในเขตอำเภอแม่สาย อำเภอเชียงแสน และอำเภอเมือง จังหวัดเชียงรายโรงงานหลวงที่แม่จันนี้เป็นโรงงานแห่งแรกในประเทศไทยที่มีเครื่องจักรการผลิตแป้งถั่วเหลืองชนิดไขมันเต็มรูป

โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป ตำบลเต่างอย อำเภอเต่างอย จังหวัดสกลนคร

ในอดีตหมู่บ้านางอย-โพนปลาไหล เป็นหมู่บ้านที่ราษฎรมีสภาพความเป็นอยู่ที่ยากลำบาก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จึงมีพระราชดำริที่จะช่วยเหลือปรับปรุงสภาพความเป็นอยู่ของราษฎรให้ดีขึ้น และส่งเสริมให้มีรายได้เพิ่มขึ้น โดยที่ราษฎรจะสามารถรักษาสภาพความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นนี้ไว้ได้ด้วยตนเอง โรงงานี้อยู่ภายใต้โครงการพัฒนาตามพระราชดำริ
โดยมีการส่งเสริมให้ชาวบ้านปลูกมะเขือเทศและนำมะเขือเทศมาแปรรูปเป็นครั้งแรกในปี พ.ศ. ๒๕๒๕ ต่อมาได้มีการส่งเสริมการปลูกข้าวโพดฝักอ่อน ไผ่ตง และมะละกอ โรงงานหลวงแห่งนี้จะรับซื้อผลผลิตจากกิ่งอำเภอเต่างอย กิ่งอำเภอโคกศรีสุพรรณ อำเภอเมือง จังหวัดสกลนคร ตลอดจนขยายการรับซื้อไปยังจังหวัดข้างเคียง เช่น นครพนม มุกดาหาร และหนองคาย

โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป ตำบลโนนดินแดง อำเภอละหานทราย จังหวัดบุรีรัมย์

สมัยก่อน ตำบลโนนดินแดงเป็นสถานที่ซึ่งมีคนไทยซึ่งอาศัยอยู่บริเวณชายแดน ไทย-กัมพูชา อพยพไปอยู่กันมากเนื่องจากผลของสงคราม มีสภาพเป็นอยู่ที่แร้นแค้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จึงมีพระราชดำริที่จะช่วยเหลือราษฎร นอกจากสวัสดิการทางด้านต่าง ๆ แล้ว ได้มีการจัดตั้งโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๒๕ เพื่อรับซื้อผลผลิตการเกษตร ได้แก่ มะเขือเทศ ข้าวโพดฝักอ่อนในราคาประกันจากเกษตรกรในจังหวัดบุรีรัมย์ นครราชสีมา มหาสารคาม ร้อยเอ็ด สุรินทร์ และศรีสะเกษ

โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูป มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ จังหวัดเชียงใหม่

โรงงานแห่งนี้เริ่มดำเนินการในปีพ.ศ. ๒๕๑๘ ทำหน้าที่พัฒนาผลิตภัณฑ์ใหม่ ๆ ของโครงการหลวงโดยเฉพาะผลผลิตที่ล้นตลาด ซึ่งในระยะแรกนั้นประสบปัญหาสตรอเบอรี่ล้นตลาด จึงได้ศึกษาการนำมาแปรรูปเป็นแยมสตรอเบอรี่ นอกจากนี้ยังหน้าที่แปรรูปผลผลิตจากโครงการหลวงภายใต้ตรา "ดอยคำ" และพัฒนาผลิตภัณฑ์ใหม่ ๆ ก่อนที่จะมอบหมายให้มีการดำเนินการด้านการตลาดและการผลิตจริง
ปัจจุบันโรงงานหลวง ๔ แห่งแรก ได้รวมกันจัดตั้งเป็น "บริษัทดอยคำอาหารสำเร็จรูป" เมื่อครั้งที่มีการจัดตั้งมูลนิธิโครงการหลวงขึ้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้ทรงโปรดเกล้าฯ พระราชทาน พระราชดำริให้โรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปปรับเปลี่ยนสถานภาพจากเดิมมาเป็นรูปบริษัท โดยมีสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์เป็นหุ้นส่วนใหญ่ ทั้งนี้เพื่อให้กิจกรรมดำเนินงานแบบทันสมัย สามารถพึ่งตนเองในเชิงธุรกิจในสภาวะปัจจุบันได้

ผลิตภัณฑ์จากโรงงานอาหารหลวง

ผลิตภัณฑ์จากโรงงานอาหารหลวงที่สำคัญได้แก่ ผลไม้กระป๋อง น้ำผลไม้ ผลิตภัณฑ์จากมะเขือเทศต่าง ๆ ได้แก่ มะเขือเทศเข้มข้น ซอสมะเขือเทศ มะเขือเทศปอกผิว น้ำมะเขือเทศ และมะเขือเทศผง ข้าวโพดฝักอ่อนในน้ำเกลือบรรจุกระป๋อง หน่อไม้มะละกอแช่อิ่มแห้ง เห็ดกระป๋อง แป้งถั่วเหลือง และน้ำนมถั่วเหลือง เป็นต้น

ผลิตภัณฑ์จากโรงงานหลวงจัดจำหน่ายภายใต้ชื่อ "ดอยคำ" ในปัจจุบันผลิตภัณฑ์จากโรงงานหลวงอาหารสำเร็จรูปตรา "ดอยคำ" ได้ส่งออกไปขายยังต่างประเทศนำรายได้เข้าประเทศเป็นจำนวนมากและได้รับรางวัล Thai Expo Award ๑๙๘๘ ให้เป็นสินค้าไทยส่งออกดีเด่น ในสาขาผัก ผลไม้สด และผลไม้กระป๋อง จากกรมส่งเสริมการส่งออก กระทรวงพาณิชย์ ในปี พ.ศ. ๒๕๓๑


โครงการส่วนพระองค์สวนจิตรลดา|โรงงานอาหารสำเร็จรูป|โครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ
อุตสาหกรรมเกษตรอันเนื่องมาจาก พระปรีชาญาณในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว


| สรรพศิลปศาสตราธิราช | สาขาอุตสาหกรรมเกษตร |