ในการเสด็จพระราชดำเนินแปรพระราชฐานไปประทับแรม ณ พระตำหนักภูพิงคราชนิเวศน์ จังหวัดเชียงใหม่ ตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๕๐๗ เป็นต้นมา พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯได้เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเยี่ยมราษฎรชาวเขาในพื้นที่ต่าง ๆ ในเขตจังหวัดภาคเหนือ ได้ทอดพระเนตรเห็นการทำลายป่าตามยอดเขา เพื่อปลูกฝิ่นและทำไร่เลื่อนลอย ซึ่งนอกจากจะเป็นการละเมิดกฎหมายแล้ว ยังเป็นการทำลายป่าต้นน้ำลำธาร อันเป็นบ่อเกิดของแม่น้ำสายสำคัญโดยรู้เท่าไม่ถึงการณ์อีกด้วย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ ทรงตระหนักถึงภัยคุกคามต่อความมั่นคงของประเทศจากพฤติกรรมของชาวเขา และทรงเห็นว่าจะต้องหาวิธีแก้ไขปัญหาดังกล่าว จึงพระราชทานพระราชดำริว่า "ถ้าจะให้ชาวเขาเลิกปลูกฝิ่นก็ต้องหาพืชอื่นที่ขายได้ราคาดี และมีความเหมาะสมที่จะปลูกในที่สูง มาให้ชาวเขาปลูกทดแทนเป็นรายได้เสียก่อน จึงจะสามารถทำให้เลิกปลูกฝิ่นได้"  ดังนั้นในปี พ.ศ. ๒๕๑๑
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯได้ทรงมีพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯให้คณะทูตานุทูตของประเทศต่าง ๆ   ที่ประจำอยู่ในประเทศไทย ตามเสด็จพระราชดำเนินไปยังหมู่บ้านชาวเขา เพื่อให้เห็นสภาพความเป็นอยู่ที่แท้จริง และให้เห็นปัญหาที่มีอยู่ พร้อมกับได้ทรงมีพระราชดำรัสขอให้พิจารณาให้ความช่วยเหลือเท่าที่จะทำได้

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ โปรดเกล้าฯ  ตั้ง "โครงการหลวง" ขึ้น ในปี พ.ศ.๒๕๑๒  และ ได้พระราชทานพระราชทรัพย์ และพระราชดำริ ให้มีการปลูกพืชเมืองหนาวที่มีคุณค่าทางเศรษฐกิจสูง ได้แก่ ไม้ผล ผัก และไม้ดอกไม้ประดับ เป็นต้น ได้พระราชทานพันธุ์พืชผัก และพันธุ์สัตว์ต่าง ๆ นอกจากทรงส่งเสริมแล้วยังพระราชทานพระราชดำริให้มีงานวิจัย เพื่อปรับปรุงพืชผลควบคู่กันไปด้วย พืชที่ปลูกในระยะแรก คือ ท้อ ได้อาศัยหลักการขยายพันธุ์พืชและสรีรวิทยา โดยสั่งกิ่งท้อพันธุ์ดีจากต่างประเทศมาติดกับต้นตอท้อพื้นเมือง ซึ่งมีการปลูกกันอย่างแพร่หลายทางภาคเหนือ นอกจากนี้ยังมีลิ้นจี่และ  สตรอเบอรี่ โดยเฉพาะสตรอเบอรี่ ได้ชื่อว่า พันธุ์พระราชทาน มาจนปัจจุบัน ทรงพระราชทานมีดสำหรับติดตาต่อกิ่งแก่ชาวเขา ตลอดจนพระราชทานคำแนะนำให้กับข้าราชการในท้องถิ่นด้วย
งานวิจัยเริ่มแรกของโครงการหลวง จึงเริ่มต้นจากการปลูกไม้ผล เนื่องจากไม้ผลเป็นไม้ยืนต้นที่นอกจากจะให้ผลเป็นรายได้แก่เกษตรกรชาวเขาแล้ว ยังสามารถทำหน้าที่ทดแทนป่าไม้ในแง่ของการอนุรักษ์ได้ด้วย โดยพันธุ์ไม้ผลที่นำมาทดลองปลูกในระยะแรกมี ท้อ พลัม สาลี่ แอปเปิล พลับ และบ๊วย เป็นต้น
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ ได้ทรงมีพระราชดำริที่สำคัญเกี่ยวกับการจัดการป่าไม้ โดยให้ป่าและชาวบ้านอยู่ร่วมกัน โดยไม่ทำลายป่าดังที่เป็นมาในอดีต ได้พระราชทานแนวทางดำเนินการนี้ โดยทรงให้มีการจัดทำป่า ๓ อย่างแก่ราษฎร คือ ป่าสำหรับใช้สอย ป่าสำหรับก่อสร้าง และป่ากินได้ ซึ่งก็คือ พวกไม้ผลยืนต้น ทรงตรัสว่า ป่า ๓ อย่างนี้มีประโยชน์ ๔ อย่าง ประโยชน์อย่างที่ ๔ นี้สำคัญ คือ รักษาอนุรักษ์ดิน และต้นน้ำลำธาร
ในช่วงแรกการทำงานวิจัยพบกับปัญหาและอุปสรรคนานัปการ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯจึงได้พระราชทานความช่วยเหลือ จากพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์และทรงสนับสนุนในเรื่องต่าง ๆ อีกมากมาย โดยงานวิจัยเริ่มแรกของโครงการหลวงเริ่มที่ดอยอ่างขางและดอยปุย จนกระทั่งปัจจุบันโครงการหลวงได้มีสถานีวิจัย ๔ แห่ง  ได้แก่ 
สถานีเกษตรหลวงอ่างขาง (ก่อตั้งเมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๓)
   อยู่ในเขตหมู่บ้านคุ้ม ตำบลม่อนปิน อำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่
   งานวิจัยที่เกี่ยวกับพืชสวน ได้แก่
   ๑. ทดลองปลูกไม้ผลเมืองหนาว เช่น ท้อ สาลี่ พลัม พลับ  บ๊วย กีวี  รัสพ์เบอรี่
   ๒. ทดลองปลูกไม้โตเร็วจากไต้หวัน กับไผ่
   ๓. ทดลองปลูกไม้ดอกไม้ประดับ เช่น สนประดับ
   ๔. ทดลองปลูกไม้ตัดดอก เช่น กุหลาบ เบญจมาศ คาร์เนชั่น ลิลลี่ ปักษาสวรรค์ 
   ๕. ทดลองปลูกพืชสมุนไพร 
   ๖. ทดลองปลูกพืชผัก
   งานส่งเสริมที่เกี่ยวกับพืชสวน ได้แก่
   ๑. อบรมชาวบ้านให้มีความรู้ในการปลูก การดูแล การเก็บเกี่ยว ตัดแต่งไม้ผล
   ๒. ทดลองงานส่งเสริมไม้ผลเมืองหนาว เช่น ท้อ บ๊วย สาลี่  พลับ พลัม  ผัก เช่น แครอท กะหล่ำดาว      
      กะหล่ำปลีแดง ไม้ดอก เช่น เบญจมาศ คาร์เนชั่น  กุหลาบ เยอบีร่า 
สถานีเกษตรหลวงปางดะ (ก่อตั้งเมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๒)
    อยู่ในเขตหมู่บ้านปางดะ ตำบลสะเมิงใต้ อำเภอสะเมิง จังหวัดเชียงใหม่
    งานวิจัยที่เกี่ยวกับพืชสวน ได้แก่
    ๑. งานวิจัยการขยายพันธุ์ไม้ผลเมืองหนาว เช่น บ๊วย ท้อ  สาลี่ พลัม พลับ
    ๒. งานวิจัยไม้ผลเขตร้อนและกึ่งร้อน เช่น ฝรั่งคั้นน้ำ ส้ม ทับทิม มะเดื่อฝรั่ง องุ่น
       อโวคาโด มะไฟจีน 
    ๓. งานวิจัยผักเมืองหนาว เช่น ถั่วแขก ฟักทองญี่ปุ่น พริกยักษ์ หน่อไม้ฝรั่ง 
       แตงกวายาว มะเขือเทศ ผักสลัดต่าง ๆ กุยช่ายเหลือง มะระ บวบ
  งานส่งเสริมที่เกี่ยวกับพืชผัก ได้แก่  ผัก เช่น แตงกวาญี่ปุ่น ถั่วแขก ผักสลัด ฟักจานบิน พริกยักษ์
สถานีวิจัยโครงการหลวงอินทนนท์ (ก่อตั้งเมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๒)
   อยู่ในเขตหมู่บ้านขุนกลาง ตำบลบ้านหลวง อำเภอจอมทอง จังหวัดเชียงใหม่
   งานวิจัยที่เกี่ยวกับพืชสวน ได้แก่
   ๑. โครงการวิจัยสตรอเบอรี่ องุ่นไม่มีเมล็ด ทับทิมเมล็ดนิ่ม รัสพ์เบอรี่ กีวี 
   ๒. โครงการศึกษาและรวบรวมพันธุ์เฟินชนิดต่าง ๆ 
   ๓. โครงการวิจัยฝรั่งคั้นน้ำ
   ๔. โครงการวิจัยไม้ดอกชนิดต่าง ๆ เช่น แกลดิโอลัส สแตติส เยอบีร่า
   งานส่งเสริมที่เกี่ยวกับพืชสวน ได้แก่
   ๑. สตรอเบอรี่ และไม้ผลเมืองหนาว
   ๒. งานส่งเสริมไม้ตัดดอกที่ปลูกในโรงเรือน

สถานีวิจัยแม่หลอด (ก่อตั้งเมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๗)
   อยู่ในเขตหมู่บ้านแม่หลอด ตำบลสบเปิง อำเภอแม่แตง จังหวัดเชียงใหม่
   งานวิจัยเกี่ยวกับพืชสวน ได้แก่ งานวิจัยพืชผัก
   งานส่งเสริมที่เกี่ยวกับพืชสวน ได้แก่  ผัก เช่น พริกยักษ์ ผักสลัด มะระ 

ผลงานจากสถานีวิจัยทั้ง ๔ แห่งนี้ จะได้รับการทดสอบก่อนที่จะนำไปส่งเสริมเผยแพร่ให้แก่เกษตรกรชาวเขาในท้องที่ต่าง ๆ ใน ๕ จังหวัด คือ เชียงใหม่  เชียงราย  ลำพูน  แม่ฮ่องสอน และพะเยา  โดยมีการจัดตั้งศูนย์พัฒนาเพื่อรับผิดชอบในแต่ละพื้นที่ รวมทั้งหมด ๓๔ แห่ง หน้าที่สำคัญของศูนย์พัฒนามีดังนี้ คือ
๑. ทดสอบ สาธิต และสนับสนุนการวิจัยในการปลูกพืชและเลี้ยงสัตว์ที่เหมาะสมกับพื้นที่
๒. ส่งเสริมให้เกษตรกรในหมู่บ้านที่รับผิดชอบมีรายได้  โดยการปลูกพืชชนิดต่าง ๆ คือ ไม้ผล  พืชผัก  ไม้ดอกไม้ประดับ  พืชไร่  รวมทั้งการเลี้ยงสัตว์และการประมง
๓. พัฒนาปัจจัยพื้นฐานและคุณภาพชีวิตของชาวเขา ร่วมกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องเพื่อให้มีความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น
๔. อนุรักษ์และฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมร่วมกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง และดำเนินงานด้านการบริรักษ์ดินเพื่อป้องกันการพังทลายของหน้าดิน โดยการทำขั้นบันไดและทางระบายน้ำ หรือปลูกหญ้าแฝก เป็นต้น
จากงานวิจัยและงานส่งเสริมของโครงการหลวงนี้ ชาวเขาได้มีการพัฒนาทางการเกษตรและได้รับเทคโนโลยีใหม่ ๆ และทำให้เลิกปลูกฝิ่น  โดยปลูกพืชอื่นทดแทน เช่น ไม้ผล พืชผัก สมุนไพร และไม้ดอกไม้ประดับนานาชนิด ปัจจุบันไม้ผลที่ส่งเสริมให้ปลูกมีประมาณ ๑๙ ชนิด พืชผักประมาณ ๒๗ ชนิด สมุนไพรประมาณ ๑๘ ชนิด ไม้ดอก-ไม้ประดับประมาณ ๓๑ ชนิด และผลิตภัณฑ์ไม้ประดับแห้งประมาณ ๑๖ ชนิด 
 การเลิกปลูกฝิ่นของชาวเขา นับว่าเป็นความสำเร็จอันยิ่งใหญ่ของโครงการหลวงในการพัฒนาเกษตรที่สูง "โครงการหลวง" จึงได้รับรางวัลแมกไซไซ ในสาขาความร่วมมือระหว่างประเทศ เมื่อวันที่ ๓๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๓๑
โครงการหลวง เป็นโครงการที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัว โดยพระบารมีขององค์พระประมุข โครงการฯ จึงเป็นศูนย์รวมของนักวิชาการ ข้าราชการ และเอกชนจากแหล่งต่าง ๆ ซึ่งต่างก็เต็มใจจะเข้าร่วมโครงการทำงานถวายอย่างไม่ย่อท้อ นอกจากความช่วยเหลือภายในประเทศแล้ว ต่างประเทศหลายแห่งก็พยายามให้ความช่วยเหลืออย่างเต็มที่ เพราะ เรื่องยาเสพติด คือ ฝิ่น และเฮโรอีน เป็นปัญหาของคนทั้งโลก 
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ ทรงเป็นผู้จัดตั้งโครงการปลูกพืชแทนฝิ่นอันดับแรกของโลก และจากผลงานที่ปรากฏ ทางโครงการควบคุมยาเสพติดของสหประชาชาติได้ทูลเกล้าฯ ถวายเหรียญทองเพื่อสดุดีพระเกียรติคุณในการแก้ไขปัญหายาเสพติด โดยส่งเสริมให้ชาวเขาเลิกปลูกฝิ่น แต่ปลูกพืชอื่นโดยเฉพาะพืชสวนสำหรับทดแทนฝิ่น
นอกจากโครงการหลวงแล้ว  ยังมีพระมหากรุณาธิคุณด้านพืชสวนอีกเป็นอเนกอนันต์ จึงขอยกมากล่าวในที่นี้อีก ๓ เรื่อง คือ
โครงการส่วนพระองค์สวนจิตรลดา
ศูนย์ศึกษาการพัฒนาอันเนื่องมาจากพระราชดำริ
ทฤษฏีใหม่

| สรรพศิลปศาสตราธิราช | สาขาพืชสวน |