พระปรีชาญาณอันสุดยอดในการจัดการลุ่มน้ำอย่างยูรณาการของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวนั้น เห็นได้ประจักษ์ชัดจากศูนย์ศึกษาพัฒนาห้วยฮ่องไคร้ตามพระราชดำริ สำหรับพื้นที่ต้นน้ำลำธารที่มีศักยภาพต่ำในการเอื้ออำนวยน้ำ และการใช้ประโยชน์ด้านเกษตรกรรมตามธรรมชาติ

ในศูนย์ศึกษาแห่งนี้พระองค์ท่านได้บูรณาการหลักวิชาการวางแผนการใช้ที่ดินโดยกำหนดให้พื้นที่ตอนบนสุดและพื้นที่ลาดชันให้คงมีสภาพป่าสมบูรณ์เพื่อส่งน้ำที่ใสสะอาดลงสู่อ่างเก็บน้ำขนาดเล็กที่สร้างลดหลั่นกันลงมาจากที่สูงถึงที่ต่ำอ่างตอนบนซึ่งมีพื้นที่รับน้ำเล็กก็ผันน้ำจากลุ่มน้ำข้างเคียงมาเติมให้เพื่อจักได้มีน้ำอยู่ทั้งปีและทยอยปล่อยลงสู่อ่างล่างดังที่กล่าวมาแล้วไม่แต่เพียงจัดการตัวทรัพยากรน้ำให้ค่อย ๆ ระบายลงมาให้ราษฎรได้ใช้สอยเท่านั้น ในพื้นที่ลุ่มสองฝั่งลำธาร พระองค์ท่านมีพระราชดำริให้ใช้ประโยชน์ด้านเกษตรกรรม พื้นที่ใดดินมีศักยภาพในการให้ผลผลิตต่ำและง่ายต่อการถูกชะล้างพังทลาย พระองค์ท่านทรงแนะนำให้ใช้ระบบวนเกษตร และถ้าจะทำการเกษตรก็ควรจะต้องปลูกแฝกช่วยควบคุมการชะล้างพังทลายของดินและเพิ่มความชุ่มชื้นแก่ดินพร้อมกันไปในพื้นที่ระดับต่ำลงมาที่พอปลูกไม้ผลและเลี้ยงปศุสัตว์ได้ก็ให้ทดลองดำเนินการ ส่วนในพื้นที่ป่าเต็งรังและเบญจพรรณที่ทิ้งใบมากในฤดูแล้ง พระองค์ท่านมีพระราชดำริให้ระบายน้ำจากอ่างเก็บน้ำตัวบนไปสองฟากฝั่งให้เข้าสู่เขตป่ามากที่สุดเท่าที่จะทำได้ เพื่อสร้างแนวกันไปเปียกให้ยากต่อการเกิดไฟ

ศูนย์ศึกษาพัฒนาห้วยฮ่องไคร้จึงเป็นภาพรวมของการบูรณาการใช้ประโยชน์ทรัพยากรที่สมบูรณ์แบบที่สุด สำหรับลุ่มน้ำขนาดเล็กบนพื้นที่ภูเขาเป็นแม่แบบที่สามารถนำไปดัดแปลงได้ โดยอาศัยความร่วมมือทางด้านเทคนิคในการก่อสร้างเหมืองฝายจากฝ่ายราชการ และอีกส่วนหนึ่งจากภูมิปัญญาชาวบ้านที่อยู่อาศัยในพื้นที่

หากจะพิจารณาการบูรณาการการจัดการทรัพยากรในพื้นที่ลุ่มน้ำที่ใหญ่ขึ้น พระปรีชาญาณของพระองค์ท่านเห็นได้อย่างชัดเจน หากมองภาพรวมพระราชดำริของพระองค์ท่านในการพัฒนาต้นน้ำนับตั้งแต่ขุนเขาจากยอดดอยอินทนนท์ลงมาถึงพื้นที่ตอนกลางที่พระองค์พระราชดำริให้สร้างเขื่อนป่าสักหรือเขื่อนนครนายก หรือฝายเก็บกักต่าง ๆ ในลำน้ำทั้งเล็กและใหญ่ในทุกภูมิภาค ถือได้ว่าเป็นการช่วยเก็บกักน้ำที่ควรจะเสียไปในช่วงฤดูฝนให้ทยอยส่งน้ำให้แก่พื้นที่ลุ่มอเนกประการ แทนที่น้ำจะหลากลงทะเล อ่างเก็บน้ำขนาดเล็กและขนาดกลาง รวมทั้งเหมืองฝายเหล่านั้นจึงมีส่วนเอื้ออำนวยในเรื่องของปริมาณน้ำที่พอเพียง คุณภาพที่เหมาะสมและระยะเวลาการไหลที่ตรงตามความต้องการในด้านเกษตร อุตสาหกรรม และการใช้ในครัวเรือน

การบูรณะพื้นที่ต้นน้ำลำธารด้วยการปกป้องและปรับปรุงป่าที่ปกคลุมและการใช้มาตรการอนุรักษ์ดินและน้ำด้วยหญ้าแฝกตามพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ได้มีส่วนช่วยบรรเทาปัญหาทั้งภัยแล้งและอุทกภัยได้ในระดับหนึ่ง ส่วนที่ช่วยบรรเทาได้มากก็คือ อ่างเก็บน้ำในพื้นที่ต่ำลงมา โดยเฉพาะการบรรเทาอุทกภัยและการขาดแคลนน้ำที่มักเกิดกับเมืองใหญ่ ๆ หลายเมือง

ทฤษฎีใหม่ตามแนวพระราชดำริ เป็นพระปรีชาญาณที่ลุ่มลึกในการจัดสรรปันส่วนทรัพยากรที่ดินของราษฎรในชนบทให้ได้รับการใช้ประโยชน์เต็มที่และเสริมความผาสุกของราษฎรให้พออยู่พอกินได้ยั่งยืนกว่าที่เคยเป็น ตามทฤษฎีใหม่นี้ พื้นที่ของเกษตรกรไทย ซึ่งมีพื้นที่ถือครองโดยเฉลี่ย ๑๐ - ๑๕ ไร่ จะถูกแบ่งออกเป็นสระเก็บน้ำฝนลึก ๔ เมตร ประมาณร้อยละ ๓๐ ซึ่งจะเก็บน้ำได้ถึง ๑๙,๐๐๐ ลูกบาศก์เมตร สามารถใช้ทำการเกษตรได้ตลอดทั้งปี และเลี้ยงปลา พร้อมทั้งปลูกพืชน้ำริมสระได้ ในส่วนที่สองใช้พื้นที่อีกร้อยละ ๖๐ ทำนาครึ่งหนึ่ง และอีกครึ่งหนึ่งปลูกพืชไร่หรือปลูกพืชสวน ซึ่งจะทำให้น้ำที่เก็บในสระพอใช้เพื่อเกษตรกรรมและในครัวเรือนได้ทั้งปี พื้นที่ส่วนที่สามที่เหลืออยู่อีก ๑๐% ให้จัดเป็นที่อยู่อาศัยและปลูกพืชสวนครัวและเลี้ยงสัตว์ หากทฤษฎีใหม่นี้ได้มีการประยุกต์ใช้อย่างกว้างขวางในลุ่มน้ำใด ๆ ก็จะทำให้การใช้ที่ดินของประเทศมีประสิทธิภาพและให้ประสิทธิผลมากขึ้น

ในส่วนของการจัดการคุณภาพน้ำนั้น พระองค์ได้ทรงพระราชดำริให้ใช้ทฤษฎี "น้ำดีไล่น้ำเสีย" โดยใช้หลักการตามธรรมชาติแห่งแรงโน้มถ่วงของโลกประยุกต์กับการบำบัดน้ำเสียในเขตเมือง เช่น ใช้น้ำจากแม่น้ำเจ้าพระยาส่งเข้าไปในคลองบางเขน คลองบางซื่อ คลองแสนแสบ คลองเทเวศน์ หรือคลองบางลำภู ฯลฯ ให้ไหลเวียนไปตามลำคลองได้ตลอด เพื่อนำน้ำเน่าเสียและชักพาสิ่งโสโครกออกไปจากคลอง การใช้ผักตบชวากรองน้ำเสียในบึงมักกะสัน การใช้ทฤษฎีบำบัดน้ำเสียแบบ "สระเติมอากาศชีวภาพบำบัด" ในบึงพระราม ๙ การใช้ทฤษฎีบำบัดน้ำเสียด้วยการผสมผสานระหว่างพืชน้ำกับระบบการเติมอากาศ ณ บริเวณหนองสนม-หนองหาน การประยุกต์ทฤษฎีบำบัดน้ำเสียและวัชพืชบำบัด ณ แหลมผักเบี้ย ทฤษฎีการบำบัดน้ำเสียด้วยวิธีการเติมอากาศ ด้วยกังหันน้ำชัยพัฒนาและทฤษฎีการบำบัดน้ำเสียด้วยระบบบ่อบำบัดน้ำเสียโดยการใช้สารเร่งตกตะกอน

พระราชดำริในส่วนนี้แสดงถึงพระปรีชาสามารถอันสูงยิ่งในการควบคุมคุณภาพน้ำให้อยู่ในสภาพดี ก่อนที่จะปล่อยลงสู่แม่น้ำลำคลอง แหล่งน้ำ และมหาสมุทร ทั้งนี้ไม่ใช่เป็นเพียงเพื่อความผาสุกของปวงชนทั้งหลายเท่านั้น แต่ยังเป็นการปกป้องระบบนิเวศน์ทางน้ำให้สัตว์น้ำสามารถอยู่อาศัยได้ยั่งยืน

ลงมาถึงปลายสุดของพื้นที่ลุ่มน้ำ ดังเช่นลุ่มน้ำเจ้าพระยา ซึ่งภัยพิบัติจากอุทกภัยเกิดปัญหาแก่ราษฎรในกรุงเทพฯ และปริมณฑลในเกือบทุกปีนั้น โครงการแก้มลิงอันเนื่องมาจากพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เป็นพระปรีชาญาณที่ชี้ให้เห็นว่าพระองค์ท่านได้ทรงวิเคราะห์กระบวนการหลากของน้ำทั้งระบบ ตั้งแต่ยอดเขาลงถึงปากแม่น้ำ เป็นการบูรณาการการใช้ประโยชน์ทุกสาขาวิชาการเพื่อแก้ปัญหาทั้งระบบอันเป็นการแก้ปัญหาระยะยาวตั้งแต่ พื้นที่ต้นน้ำลำธารจนถึงปากแม่น้ำ

โครงการศึกษาวิจัยและพัฒนาสิ่งแวดล้อมแหลมผักเบี้ย

โครงการแก้มลิง "แม่น้ำท่าจีนตอนล่าง" อันเนื่องมาจากพระราชดำริ

คำประกาศราชสดุดีเฉลิมพระเกียรติ
พระปรีชาญานในการจัดการลุ่มน้ำเพื่อพสกนิกร | ทรัพยากรป่าไม้ | ทรัพยากรดิน | ทรัพยากรน้ำ | การแก้ไขปัญหาภัยแล้งและอุทกภัย | การบูรณาการจัดการทรัพยากรลุ่มน้ำ | สรุป |

สรรพศิลปศาสตราธิราช | สาขาการจัดการลุ่มน้ำ